Fenomenologie als filosofische stroming

De fenomenologie is een filosofische stroming die is ontstaan op de grens van de 19e en 20e eeuw. Deze gaat uit van de directe en intuïtieve ervaring van fenomenen. Van hieruit worden de essentiële eigenschappen in begrippen en theorieën onder gebracht.

Het westerse denken is vooral een begripsdenken geweest. Een denken dat ervan uit gaat dat de werkelijkheid uiteindelijk in begrip gevat kan worden; en ook pretendeert daarin geslaagd te zijn.

Belangrijke vertegenwoordigers in de fenomenologie zijn Husserl, Heidegger, Merleau-Ponty en Levinas.

1. Edmund Husserl, grondlegger van de fenomenologie

Edmund Husserl (1859-1938) was een Oostenrijks-Duitse filosoof en wordt beschouwd als de grondlegger van de fenomenologie. Hij bracht grote verandering in de filosofie omdat hij het oude probleem van de verhouding tussen bewustzijn en wereld op een totaal eigen manier oploste. De vraag naar de verhouding tussen beide suggereert het bestaan van de twee als gescheiden zaken.
Husserl stelde echter: de wereld is er alleen voor zover ze zich aan het bewustzijn toont.

Het bewustzijn zelf is dan ook geen te begrijpen object maar veelmeer te kenschetsen als een openheid naar de wereld.

Een geïsoleerd waargenomen object krijgt pas betekenis tegen de horizon van taal en cultuur.

Mensen zijn interpreterende wezens, die altijd 'iets' waarnemen 'áls iets'. Dit wil zeggen dat feit en interpretatie niet absoluut zijn te scheiden: een mens geeft op subjectieve wijze betekenis aan datgene wat hij waarneemt.

Welke plaats geeft Edmund Husserl de metafysische wereld, de transcendente wereld?

Zijn antwoord:
Er bestaat geen wereld áchter de wereld zoals die zich aan ons bewustzijn toont, geen wereld op zich die onze interpretatie zou corrigeren.
Want ook een corrigerende waarneming toont zich aan ons bewustzijn - denk bijvoorbeeld aan gezichtsbedrog dat wordt gecorrigeerd door een nieuwe waarneming, en niet door de wereld buiten het bewustzijn om.

Toch hebben wij mensen een natuurlijke neiging om een wereld op zich te veronderstellen áchter onze waarneming van die wereld. Kortom, die zogenaamde objectieve wereld dient in de fenomenologie tijdelijk te worden uitgeschakeld, 'tussen haakjes' te worden gezet.

Bron: Edmund Husserl en daarnaast ‘De grote filosofen, Levinas’, 2003, pg 96

2. Heidegger, de mens gericht op de wereld

De mens is volgens de fenomenologie geen gesloten in zichzelf gekeerd wezen maar altijd gericht op zijn wereld. Niet alleen concreet waarneembaar maar ook transcendent, zelfoverstijgend.

Zie: Transcendentie (filosofie)

3. Levinas en de relatie tot de Ander

De filosoof Levinas publiceert in 1961 zijn boek ‘De totaliteit en het oneindige’ met als kern: ‘van alles wat ik doe en wat mij overkomt ben ik zelf onvermijdelijk het centrum. Dit middelpunt-zijn betekent dat ik totaliserend ben’.

Toelichting:

a. Totaliseren, wat houdt dit in?

‘Totaliseren is niet zozeer een handeling waarvoor ik zou kiezen of die ik zou kunnen nalaten. Het is iets dat ik onvermijdelijk 'doe', juist door middelpunt te zijn van alles wat ik doe, denk, verzin of nalaat.

En omdat dit in principe onbegrensd is, lijkt er niets buiten mijn totaliserende greep te vallen’.

Alles wat ik waarneem kan ik reduceren tot iets-voor-mij.

‘Totaliserend maak ik de wereld tot mijn wereld. Niets lijkt zich daaraan te kunnen onttrekken. Helemaal niets’

Het oneindige
‘Helemaal niets? Ja, toch wel. Met 'het andere' wordt, abstract, datgene aangeduid wat per definitie buiten elke totaliteit valt. Datgene wat, in filosofische termen, transcendent is ten opzichte van elke totaliteit.

In de traditionele metafysica en theologie wordt dit 'andere' vaak met God geïdentificeerd, de oneindige die wij niet kunnen vatten, noch met onze handen, noch met onze zintuigen, noch met ons denken. Het andere kan door mij niet tot mijn wereld worden gereduceerd’.

De metafysische traditie

‘Als het wel binnen mijn wereld zou kunnen worden gehaald, dan zou het precies daardoor niet meer anders zijn. Hiermee schaart Levinas zich in de metafysische traditie, die hij niet alleen in de religie maar ook in de filosofie ontwaart, bijvoorbeeld bij Plato's idee van het goede en bij Descartes' idee van het oneindige.

De metafysische notie van het oneindige wordt concreet in het gelaat van de andere mens. Het andere is bij Levinas de ander, de medemens. De ander, juist als ander, staat buiten of is transcendent ten opzichte van mijn totaliseren.’
Bron: Duyndam & Poorthuis, Trouw, ‘De grote filosofen, Levinas’, 2003 pg 17,18

Een serieus gesprek

Hoe belangrijk kan het zijn om een serieus gesprek te voeren met elkaar?

‘Volgens Levinas is het ontzettend belangrijk. Alles bepalend zelfs. Vooral als het niet blijft bij enkel een uitwisseling van ideeën of een discussie, maar dat we even onze vastgeroeste persoonlijkheden en opvattingen ontstijgen en ons laten meevoeren door het gesprek zelf. Misschien weten we dan namelijk elkaar echt ‘aan te spreken’, rechtstreeks en direct.
Er zijn dan niet meer ‘ik’jes die met elkaar in gesprek zijn, maar het is een gesprek ‘van-aangezicht-tot-aangezicht’. In een dergelijk gesprek kan je er helemaal ‘zijn’. Het is niet vooraf te bepalen wat er dan precies gebeurt, je zal het dus vooral eens moeten proberen.
Maar volgens Levinas is een dergelijke gesprek van algemeen menselijk belang. Zonder dit geen waarheid, geen rechtvaardigheid, geen menselijkheid'.

Bron: Levinas, filosofie

4. Merleau-Ponty en de waarnemende mens

Maurice Merleau-Ponty (1908-1961) was een Franse fenomenologisch filosoof, sterk beïnvloed door Edmund Husserl en Martin Heidegger.
De kern van zijn filosofie bestaat uit de idee dat de waarneming een fundamentele rol speelt in ons begrijpen van de wereld alsook onze interactie ermee. Dit in tegenstelling tot de klassieke filosofische traditie die het bewustzijn als vertrekpunt aannam.
Daarvoor in de plaats neemt Merleau-Ponty de waarneming als bron: hij legt de nadruk op het lichaam als primair middel om de wereld te kennen’.

5. Studie Fenomenologie

Meer weten? Zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Transcendentie_(filosofie)

Studeren in o.a. fenomenologie? Zie aanbod

Tilburg University, De menselijke existentie volgens Heidegger | Tilburg University

Radboud Universiteit. Masteropleiding Continentale Filosofie