Inhoud
Fenomenologie als filosofische stroming
1. Edmund Husserl, grondlegger van de
fenomenologie
2. Heidegger, de mens gericht op de wereld
3. Levinas en de relatie tot de Ander
4. Merleau-Ponty en de waarnemende mens
De fenomenologie is een filosofische stroming die is ontstaan op de grens van
de 19e en 20e eeuw. Deze gaat uit van de directe en intuïtieve ervaring van
fenomenen. Van hieruit worden de essentiële eigenschappen in begrippen en theorieën
onder gebracht.
Het westerse denken is vooral een begripsdenken geweest. Een
denken dat ervan uit gaat dat de werkelijkheid uiteindelijk in begrip gevat kan worden; en
ook pretendeert daarin geslaagd te zijn.
Belangrijke vertegenwoordigers in de fenomenologie
zijn Husserl, Heidegger, Merleau-Ponty en Levinas.
Edmund Husserl (1859-1938)
was een Oostenrijks-Duitse filosoof en wordt beschouwd als de grondlegger van
de fenomenologie. Hij bracht grote verandering in de filosofie omdat hij het
oude probleem van de verhouding tussen bewustzijn en wereld op een totaal eigen
manier oploste. De vraag naar de verhouding tussen beide suggereert het bestaan
van de twee als gescheiden zaken.
Husserl stelde echter: de wereld is er alleen voor zover ze zich aan het
bewustzijn toont.
Het bewustzijn
zelf is dan ook geen te begrijpen object maar veelmeer te kenschetsen als een
openheid naar de wereld.
Een geïsoleerd
waargenomen object krijgt pas betekenis tegen de horizon van taal en cultuur.
Mensen zijn
interpreterende wezens, die altijd 'iets' waarnemen 'áls
iets'.
Dit wil zeggen dat feit en interpretatie niet absoluut zijn te scheiden: een
mens geeft op subjectieve wijze betekenis aan datgene wat hij waarneemt.
Welke plaats
geeft Edmund Husserl de metafysische wereld, de transcendente wereld?
Zijn antwoord:
Er bestaat geen wereld áchter de wereld zoals die zich aan ons bewustzijn
toont, geen wereld op zich die onze interpretatie zou corrigeren.
Want ook een corrigerende waarneming toont zich aan ons bewustzijn - denk bijvoorbeeld
aan gezichtsbedrog dat wordt gecorrigeerd door een nieuwe waarneming, en niet door de wereld buiten het bewustzijn
om.
Toch hebben wij
mensen een natuurlijke neiging om een wereld op zich te veronderstellen áchter
onze waarneming van die wereld. Kortom, die zogenaamde objectieve wereld dient
in de fenomenologie tijdelijk te worden uitgeschakeld, 'tussen haakjes' te
worden gezet.
Bron: Edmund
Husserl
en daarnaast ‘De grote filosofen, Levinas’, 2003, pg 96
De mens is volgens de fenomenologie geen gesloten in zichzelf gekeerd wezen
maar altijd gericht op zijn wereld. Niet alleen concreet waarneembaar maar ook
transcendent, zelfoverstijgend.
Zie: Transcendentie
(filosofie)
De filosoof Levinas publiceert in 1961 zijn boek ‘De
totaliteit en het oneindige’ met als kern: ‘van alles wat ik doe en wat mij
overkomt ben ik zelf onvermijdelijk het centrum. Dit middelpunt-zijn betekent
dat ik totaliserend ben’.
Toelichting:
a. Totaliseren, wat houdt dit in?
‘Totaliseren is niet zozeer een handeling waarvoor ik
zou kiezen of die ik zou kunnen nalaten. Het is iets dat ik onvermijdelijk
'doe', juist door middelpunt te zijn van alles wat ik doe, denk, verzin of
nalaat.
En omdat dit in principe onbegrensd is, lijkt er
niets buiten mijn totaliserende greep te vallen’.
Alles wat ik waarneem kan ik reduceren tot
iets-voor-mij.
‘Totaliserend maak ik de wereld tot mijn wereld.
Niets lijkt zich daaraan te kunnen onttrekken. Helemaal niets’
Het oneindige
‘Helemaal niets? Ja, toch wel. Met 'het andere'
wordt, abstract, datgene aangeduid wat per definitie buiten elke totaliteit
valt. Datgene wat, in filosofische termen, transcendent is ten opzichte van
elke totaliteit.
In de traditionele metafysica en theologie wordt dit
'andere' vaak met God geïdentificeerd, de oneindige die wij niet kunnen vatten,
noch met onze handen, noch met onze zintuigen, noch met ons denken. Het andere
kan door mij niet tot mijn wereld worden gereduceerd’.
De metafysische traditie
‘Als het wel binnen mijn wereld zou kunnen worden
gehaald, dan zou het precies daardoor niet meer anders zijn. Hiermee schaart
Levinas zich in de metafysische traditie, die hij niet alleen in de religie
maar ook in de filosofie ontwaart, bijvoorbeeld bij Plato's idee van het goede
en bij Descartes' idee van het oneindige.
De metafysische notie van het oneindige wordt
concreet in het gelaat van de andere mens. Het andere is bij Levinas de ander,
de medemens. De ander, juist als ander, staat buiten of is transcendent ten
opzichte van mijn totaliseren.’
Bron: Duyndam & Poorthuis,
Trouw, ‘De grote filosofen, Levinas’, 2003 pg
17,18
Een serieus gesprek
Hoe belangrijk kan het zijn om een serieus gesprek te
voeren met elkaar?
‘Volgens Levinas is het ontzettend belangrijk. Alles
bepalend zelfs. Vooral als het niet blijft bij enkel een uitwisseling van
ideeën of een discussie, maar dat we even onze vastgeroeste persoonlijkheden en
opvattingen ontstijgen en ons laten meevoeren door het gesprek zelf. Misschien
weten we dan namelijk elkaar echt ‘aan te spreken’, rechtstreeks en direct.
Er zijn dan niet meer ‘ik’jes die met elkaar in
gesprek zijn, maar het is een gesprek ‘van-aangezicht-tot-aangezicht’. In een
dergelijk gesprek kan je er helemaal ‘zijn’. Het is niet vooraf te bepalen wat
er dan precies gebeurt, je zal het dus vooral eens moeten proberen.
Maar volgens Levinas is een dergelijke gesprek van algemeen menselijk belang.
Zonder dit geen waarheid, geen rechtvaardigheid, geen menselijkheid'.
Bron: Levinas,
filosofie
Maurice Merleau-Ponty (1908-1961) was een Franse fenomenologisch filosoof,
sterk beïnvloed door Edmund Husserl en
Martin Heidegger.
De kern van zijn filosofie bestaat uit de idee dat de waarneming een fundamentele
rol speelt in ons begrijpen van de wereld alsook onze interactie ermee. Dit in
tegenstelling tot de klassieke filosofische traditie die het bewustzijn als
vertrekpunt aannam.
Daarvoor in de plaats neemt Merleau-Ponty de waarneming als bron: hij legt de nadruk
op het lichaam als primair middel om de wereld te kennen’.
Meer weten? Zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Transcendentie_(filosofie)
Studeren in o.a. fenomenologie? Zie aanbod
Tilburg University, De menselijke existentie volgens Heidegger | Tilburg
University
Radboud Universiteit. Masteropleiding Continentale Filosofie